W sprawach frankowych, obok roszczenia o zapłatę, kredytobiorcy coraz chętniej zgłaszają również roszczenie o stwierdzenie nieważności umowy kredytowej. Jest to uzasadniona praktyka, podyktowana tym, że samo tylko zasądzenie zwrotu zapłaconych przez frankowicza rat formalnie nie zamyka sprawy (nie przesądza w sposób wiążący wszystkich istotnych dla konsumenta kwestii). Oczywiście zupełnie inaczej patrzą na tę sprawę banki, które zawsze podważają zasadność tego roszczenia. Ze względu na to zdecydowałem, by w tym wpisie zaprezentować jedno z orzeczeń Sądu Najwyższego, które może być pomocne w odparciu twierdzeń banku o braku interesu prawnego po stronie kredytobiorców.
To właśnie kwestia interesu prawnego jest elementem spornym między stronami procesu frankowego, w którym kredytobiorca zgłosił roszczenie o stwierdzenie nieważności kredytu. Roszczenie jest bowiem w istocie rodzajem powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego, o którym mowa w z art. 189 kodeksu postępowania cywilnego. Przepis ten jest niezwykle zwięzły, dlatego przytoczę go w całości.
Art. 189. [Powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa]
Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.
Interes prawny jest więc przesłanką warunkującą możliwość uznania powództwa o ustalenie, a więc w przypadku umów frankowych – roszczenia o stwierdzenie nieważności umowy kredytowej. To właśnie jego brak zarzucają frankowiczom banki. Trzeba przyznać, że ich stanowisko jest o tyle przemyślane, że:
- zwykle uznaje się, że jeśli w danej sytuacji powód może sformułować dalej idące żądanie o zapłatę, to nie ma interesu prawnego w jednoczesnym żądaniu ustalenia (np. w sytuacji gdy powód jest wierzycielem nie może domagać się ustalenia, że pozwany jest mu dłużny pieniądze, jeżeli mógłby równocześnie żądać zapłaty);[1]
- kilka lat temu, gdy wadliwość umów kredytowych i ich konsekwencje oraz sposób rozstrzygania spraw frankowych nie był jeszcze usystematyzowany i brak było właściwego orzecznictwa, sądy odmówiły zasadności roszczenia o ustalenie właśnie z przyczyny braku posiadania przez frankowiczów interesu prawnego w takim rozstrzygnięciu (skoro mogą się oni domagać zwrotu uiszczonych należności, to ustalenie nieważności umowy w sentencji wyroku nie jest dla nich istotne). Takie, formalnie negatywne dla frankowicza rozstrzygnięcie (oddalenie pozwu) stało się kanwą kilku głośnych spraw, stawiając skuteczność systemu ochrony konsumenta pod znakiem zapytania.[2]
Na szczęście stanowisko sądów z czasem uległo zmianie i obecnie roszczenia o stwierdzenie nieważności umowy kredytowej są zgłaszane przez kredytobiorców z powodzeniem. Oprócz niewątpliwej korzyści płynącej z jednoznacznego przesądzenia kwestii istnienia umowy, roszczenie to ma jeszcze inną ważną funkcję – pozwala na uzyskanie zabezpieczenia w postaci wstrzymania płatności rat kredytu.[3]
Na niewątpliwą zmianę orzecznictwa w zakresie roszczenia o ustalenie nie zareagowały jednak banki, przez co w toku procesu należy liczyć się z możliwością zakwestionowania interesu prawnego. By łatwiej poradzić sobie ze sformułowaniem odpowiedzi na tak postawiony zarzut, można skorzystać np. z fragmentów uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z 8 lipca 2022 r. odrzucającego skargę kasacyjną banku. Oto fragment orzeczenia dotyczącego właśnie interesu prawnego w żądaniu ustalenia. Całość można bez trudu odnaleźć na stronach Sądu Najwyższego[4].
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntował się pogląd, zgodnie z którym interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. stanowi szeroką formułę, obejmującą wiele sytuacji prawnych, w których uwikłany może być podmiot występujący z powództwem. Interes prawny może wynikać z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda lub zmierzać do zapobieżenia temu zagrożeniu. Uwzględnić należy sytuację prawną żądającego, ocenianą w płaszczyźnie zarówno obecnych, jak i przyszłych, ale obiektywnie prawdopodobnych stosunków prawnych z jego udziałem. Przyjmuje się jednolicie, że interes prawny istnieje wówczas, gdy zachodzi niepewność stanu prawnego lub prawa, powodująca potrzebę ochrony prawnej. Interes prawny może być rozumiany jako potrzeba prawna wynikająca z określonej sytuacji prawnej w przypadku, gdy powstała sytuacja grożąca naruszeniem prawa przysługującego uprawnionemu, bądź też powstała wątpliwość co do jego istnienia. Nie należy go utożsamiać z interesem jedynie ekonomicznym. Musi to być rzeczywiście istniejąca i uzasadniona potrzeba udzielenia ochrony prawnej w wyniku ustalenia istnienia (nieistnienia) prawa lub stosunku prawnego, a nie tylko wynikająca z subiektywnego zapatrywania strony. Interes prawny wyraża się wówczas w usunięciu stanu niepewności (zob. np. wyroki SN z dnia: 4 października 2001 r., I CKN 425/00; 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09; 9 lutego 2012 r., III CSK 181/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 101; 14 marca 2012 r., II CSK 252/11, OSNC 2012, nr 10, poz. 120). Ponadto w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że powód zachowuje interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, mimo przysługującego mu powództwa o świadczenie lub mimo wytoczenia przeciwko niemu takiego powództwa przez stronę przeciwną na podstawie spornego stosunku prawnego, jeżeli z tego stosunku wynikają jeszcze inne lub dalej idące skutki, których dochodzenie w drodze powództwa o świadczenie nie jest możliwe lub nie jest jeszcze aktualne. W takim wypadku tylko powództwo o ustalenie nieistnienia tego stosunku prawnego może w definitywny sposób rozstrzygnąć niepewną sytuację prawną powoda i zapobiec także na przyszłość możliwym sporom, a tym samym w pełny sposób zaspokoić jego interes prawny (zob. np. wyroki SN z dnia: 30 października 1990 r., I CR 649/90; 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02; 2 lipca 2015 r., V CSK 640/14; postanowienie SN z dnia 18 listopada 1992 r., III CZP 131/92). Przyjmuje się również, że interes powodów w ustaleniu nieważności umowy jest oczywisty, bez takiego rozstrzygnięcia nie istnieje bowiem możliwość definitywnego zakończenia sporu. Ostateczne rozstrzygnięcie powództwa o ustalenie nieważności części umowy zniesie stan niepewności powodów co do wysokości rat i sposobu rozliczenia umowy (zob. np. wyroki SN: z dnia 17 marca 2022 r., II CSKP 474/22; 19 maja 2022 r., II CSKP 797/22). Przy czym należy również zwrócić uwagę, że powodowie spłacili jedynie część kredytu, a nie całość.
Jak widać zagadnienie interesu prawnego nie odpowiada już za kontrowersyjne wyroki w takim zakresie jak kiedyś. Zgłaszając żądanie stwierdzenia nieważności umowy kredytowej, należy jednak pamiętać o wykazaniu faktów uzasadniających posiadanie przez frankowicza interesu prawnego (np. możliwość samodzielnego wykreślenia hipoteki, czy zaprzestanie spłaty kredytu). Ze względu na konstrukcję żądania o ustalenie, samodzielne poszukiwanie przez sąd okoliczności uzasadniających pozew w tym zakresie mogłoby naruszyć zasadę kontradyktoryjności[5] – w takim wypadku sąd mógłby oddalić roszczenie o ustalenie.
[1] wyroki SN: z 7.03.2013 r., IV CSK 469/12, LEX nr 1318446; z 16.02.2011 r., I CSK 305/10, LEX nr 798231, i z 6.03.2019 r., I CSK 80/18, LEX nr 2630603
[2] M.in. sprawa zakończona wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2015 r. (IV CSK 362/14).
[3] Do skorzystania z tej formy zabezpieczenia wymagane jest zgłoszenie roszczenia o charakterze „niepieniężnym”.
[4] Link do orzeczenia: http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia3/I%20CSK%202912-22.pdf
[5] H. Ciepła Dochodzenie roszczeń z umów kredytów frankowych Wolters Kluwer, Warszawa 2021 r.